Van het dorp Kollum weten we dat het al in het begin van de middeleeuwen bestond. Maar ook Oudwoude en de Wijgeest hebben al een lange historie. De geschiedenis is zelfs hier en daar nog zichtbaar.
De Wijgeest is tegenwoordig één van de doorgaande wegen in het dorp Oudwoude. Tot in het begin van de 20e eeuw was het echter een afzonderlijk buurtschap aan de noordzijde van het dorp Oudwoude. In dit artikel duik ik in de vroege geschiedenis van beide plaatsen.
Het Olte-Wolde en de Wy-Geest
Op een document uit 1443 wordt voor het eerst de plaats Olte-Wolde genoemd. De naam zou verwijzen naar een oud bos of woud dat een speciale betekenis had, bijvoorbeeld als plaats voor samenkomsten. De naam Wy-Geest wordt vaak verklaard als “gewijde grond”, wat duidt op een religieuze betekenis. Hiervan zijn echter geen concrete sporen of vermeldingen te vinden. Net ten zuiden van Oudwoude ligt het dorp Veenklooster dat destijds onderdeel was van Oudwoude. Van de 13e tot 16e eeuw bevond zich hier het klooster De Olijfberg. Een klooster, een oud woud en gewijde grond. Misschien is er een verband, maar het is nergens expliciet gemaakt.
De states van Wijgeest
In dezelfde periode wordt ook melding gemaakt van een drietal states oftewel versterkte huizen, die aan de Wijgeest staan. Dit zijn Allema state, Benners of Eysma state, en Buwuma of Buma state. De Allema state is waarschijnlijk al in de 14e eeuw gebouwd. Het is de enige van de drie die nog gedeeltelijk intact is. Van de andere twee is er geen zichtbaar spoor meer over. Benners state werd eind 15e eeuw afgebroken als vergelding van de Groningse machthebbers tegen het steunen van een opstand door de eigenaar Benner Eysma. De state werd nooit meer herbouwd. Buma state heeft langer bestaan. Op een kaart van Schotanus uit 1718 staat het nog expliciet aangegeven. De drie states stonden op korte afstand van elkaar, in de buurt van waar nu de Wijgeest en Allemaweg samenkomen.
De Allema state
Het meest intrigerende pand van de Wijgeest is toch wel de Allema state. Als je er langs rijdt valt het niet erg op. Vanaf de weg zie je de schuur van een oude boerderij die op een verhoging in het landschap ligt. De woning bevindt zich achter de schuur en is slechts gedeeltelijk zichtbaar. Deze boerderijwoning is echter het meest bijzondere deel. Het huis is oorspronkelijk gebouwd als een zaalstins, dat wil zeggen een grote ruimte (zaal) omgeven door 75-100 cm dikke muren. Nadat het huis lange tijd als normale woning was ingericht en gebruikt, is het nu weer deels in oude staat teruggebracht. In Friesland is maar één andere zaalstins bewaard gebleven, namelijk Dekema State in Jelsum. Een ander intrigerend aspect van dit huis is de ondergrondse tunnel. Deze zou vanaf de stins onder de weg door naar het bos lopen als mogelijke vluchtroute. Als kind vond ik dit al een mooi en spannend verhaal. Het is nu nog steeds actueel en niet definitief ontkracht.
Zichtbare geschiedenis
Van de alleroudste geschiedenis van Oudwoude en de Wijgeest is niet veel meer terug te vinden. Er is een gedeelte van de kerk van Oudwoude dat uit die tijd stamt, een deels gerestaureerde zaalstins en een enkele vermelding in documenten. Huizen en schuren waren toen vrijwel altijd van hout en zijn in de loop van de eeuwen vervangen. De structuur van het dorp en de wegen zijn echter vrijwel niet veranderd. De kaart bij dit artikel is uit 1664. Wat opvalt is dat in 350 jaar tijd de hoofdstructuur niet wezenlijk is veranderd. Er zijn natuurlijk wegen bijgekomen en plaatsen zijn gegroeid, maar met enige moeite zou een inwoner van Oldwolde ook nu nog zijn weg in de omgeving van het dorp kunnen vinden.