Aan het eind van de 17e eeuw maakte Schotanus de eerste gedetailleerde atlas van Friesland. Op deze kaarten wordt de belangrijkste bebouwing uit die tijd weergegeven. Wat opvalt is dat de structuur van Oudwoude en de Wijgeest sindsdien maar weinig is veranderd.
In het vorige artikel hebben we de oorsprong van Oudwoude en de Wijgeest besproken. Wanneer de eerste bebouwing is ontstaan blijft onduidelijk. Wel staat vast dat dit voor 1500 moet zijn geweest. In dit artikel maken we een sprongetje in de tijd naar de periode rond 1700.
De atlassen van Schotanus
De eerste gedetailleerde atlassen van Friesland zijn van de hand van vader en zoon Schotanus. Van de site van FrieslandOpDeKaart komt de volgende uitleg:
Bernardus Schotanus à Sterringa kreeg in 1682 opdracht van Gedeputeerde Staten van Friesland om nieuwe kaarten te maken van alle grietenijen in de provincie. Eerder had hij zijn vader Christianus Schotanus geassisteerd bij het maken van de kaarten en plattegronden in de “Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt” (1664). De opdracht van Gedeputeerde Staten resulteerde in de “Friesche Atlas” uit 1698. Een tweede, verbeterde druk daarvan werd in 1718 samengesteld door François Halma, drukker voor de Friese Staten.
De tekst op het titelblad begint als volgt: “Uitbeelding der Heerlijkheit Friesland zoo in’t algemeen als in haar xxx bijzondere grietenijen”. De atlas bevat naast een overzichtskaart van de provincie ook afzonderlijke kaarten van alle 30 gemeentes (toen grietenijen genoemd). Op de site van Tresoar is de hele atlas on-line te bekijken.
De grietenij Kollumerland
De afbeelding bij dit artikel is een fragment van de kaart van de grietenij Kollumerland en het Nieuw Kruisland. Op dit fragment staan Oudwoude en de Wijgeest weergegeven. Bij beide plaatsen zijn ongeveer 20 huizen ingetekend. De huizen die met een streepjeslijn zijn omkaderd, zijn de zogenaamde “stemdragende huijsen“. Anders dan nu was het stemrecht in een grietenij toen gekoppeld aan het onroerend goed en niet aan de persoon. Buiten de steden waren dit over het algemeen boerderijen omdat er weinig andere (grotere) huizen waren. Met name de adellijke families die veel onroerend goed bezaten hadden op deze manier grote invloed in de besluitvorming van de grietenij. Daar kwam nog bij dat de grietman, het hoofd van de grietenij, vaak ook het hoofd van de belangrijkste adellijke familie was.
Oudwoude en de Wijgeest
De bebouwing in Oudwoude bevindt zich langs de hoofdweg, wat nu de Foarwei heet. Opvallend is dat een groot deel van de bebouwing ten westen van de kerk staat. Ten oosten van de kerk, in de richting van Kollum, staan verspreid nog een aantal huizen maar is de bebouwing minder dicht. Nu is dat precies andersom. De kerk staat nu aan de westelijke rand van het dorp en vrijwel alle huizen bevinden zich ten oosten en noorden van de kerk. Langs de weg die naar de Wijgeest loopt staan geen huizen ingetekend. In de Wijgeest zelf is de bebouwing geconcentreerd op het stuk vanaf de Zwarteweg, de eerste zijweg op de kaart, tot aan Allemastate. Het wegenpatroon is sinds die tijd vrijwel niet gewijzigd en duidelijk herkenbaar, alhoewel de verhoudingen op de kaart soms niet helemaal kloppen. Langs het gedeelte van de weg dat naar het noorden loopt, staat als laatste aan de linkerzijde de boerderij aangegeven waar mijn familie zich later zal vestigen. Hierover meer in een volgend artikel.
De overstromingen
Achter in de atlas zijn ook nog een aantal oudere kaarten opgenomen. Die kaarten bevatten weinig details maar geven wel een beeld van de enorme invloed die de zee heeft gehad op de vorming van het land. De atlas bevat twee kaarten van Menso Alting uit de 13e eeuw, één van voor en één van na de overstromingen. Die “overwateringen” zorgden er voor dat een groot gedeelte van het land tussen de Noordzee en de Zuiderzee (wat nu IJsselmeer is) werd weggespoeld. Hierdoor werd West-Friesland van de rest van Friesland gescheiden door de zee.