Na een korte zoektocht in de archieven van de burgerlijke stand van Achtkarspelen vind ik de geboorteaangifte van mijn grootmoeder Jantje Postma. Deze aangifte levert meteen een verrassend nieuw inzicht op over de omstandigheden waaronder Jantje werd geboren.
Over het algemeen doet de vader van het kind aangifte van een geboorte. Op de meeste aangiftes vinden we een formulering die lijkt op: “ … geboren uit hem aangever en deszelfs huisvrouw (naam moeder) …. “. Op deze aangifte staat echter: “… geboren uit Hendrikje Postma, zonder beroep … “. De aangever van de geboorte staat wel vermeld en is hier Kornelis Postma, de vader van Hendrikje en dus de grootvader van Jantje. Op de aangifte staat ook dat Jantje “ten huize en in tegenwoordigheid van hem aangever” is geboren. De aangifte vermeld Surhuizum als geboorteplaats, maar geen adres. Ook interessant is de laatste regel van de aangifte over de ondertekening: “hebbende de aangever niet mede getekend als verklarende geen schrijven te hebben geleerd”. De leerplicht werd pas in dat jaar ingevoerd voor kinderen van 6 tot 12 jaar en tot die tijd gingen veel kinderen uit arbeidersgezinnen niet naar school.
In de huidige samenleving is het volstrekt normaal om een ongetrouwde moeder te zijn. In mijn directe omgeving is het zelfs zo dat bijna de helft van de stellen met kinderen niet getrouwd zijn. Dit was al heel anders in de tijd van mijn eigen jeugd (jaren zestig) toen een ongetrouwde moeder nog een bijzonderheid was en dit toch wel als een zekere schande voor de familie werd gezien. Maar hoe was dit rond 1900? In het artikel “Liefde en Huwelijk in Nederland” wordt beschreven hoe er in de 19e eeuw tegen liefde buiten het huwelijk werd aangekeken. Hier was sprake van wat gerust een dubbele moraal kan worden genoemd. Aan de ene kant werd het oogluikend toegestaan dat mannen en vrouwen redelijk vrij met elkaar omgingen voor het huwelijk; aan de andere kant werden vrouwen er op aangekeken als ze ongetrouwd of zonder trouwbelofte zwanger werden. (Had de man trouw beloofd en werd de vrouw vervolgens zwanger, dan werd de man door de familie aan zijn trouwbelofte gehouden). Ook voor de wet maakte het veel uit of de moeder getrouwd of ongetrouwd was. Was de moeder niet getrouwd dan werd gesproken van een onwettig kind en dat was in sommige opzichten vrij letterlijk. Een onwettig of natuurlijk kind had bijvoorbeeld geen recht op een erfdeel van haar moeder.
Al met al geen gemakkelijk begin voor Jantje. Zonder vader ter wereld gekomen in het huis van haar grootouders. In een volgend artikel meer hierover.